Straty Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie dóbr kultury i sztuki podczas II wojny światowej - Tomasz Luterek, Mirosław Kłusek

Plany Niemiec w stosunku do podbitych ziem polskich zakładały całkowite zniszczenie polskiej kultury. Wszystkie dziedziny życia kulturalnego Polaków: literatura, muzyka, teatr, film, sztuki plastyczne, a także muzea, zabytkowa architektura i pomniki – zostały objęte akcją niszczycielską. Prowadzona była ona celowo i konsekwentnie – miała służyć ograniczeniu życia kulturalnego, a następnie jego całkowitemu unicestwieniu. Skala akcji była czymś zupełnie wyjątkowym w historii, nawet jak na realia II wojny światowej, a straty poniesione przez Polskę w kulturze są nieporównywalne ze zniszczeniami i rabunkami, których Niemcy dokonali w innych podbitych państwach – Francji, Belgii, Norwegii, Holandii. Sposób traktowania kultury polskiej daleko odbiegał od stosunku Niemców do dziedzictwa kulturowego w okupowanej Europie Zachodniej. W zajętej Belgii i Francji zabytki i dzieła sztuki zostały otoczone przez Niemców opieką. Utworzona specjalnie do tego celu „Kunstschutz” dbała o to, aby w stosunku do dóbr kultury na Zachodzie były przestrzegane postanowienia konwencji haskiej z 1907 r., i publiczne zbiory francuskie nie były rabowane. Wyłącznie na ziemiach polskich niszczenie kultury stanowiło element zbrodniczego planu przygotowania przestrzeni życiowej dla narodu panów, a jego realizacja była powodem silnego zaangażowania i bezwzględności funkcjonariuszy III Rzeszy Niemieckiej działających w Polsce. Głównym zamiarem okupanta było uczynienie z Polaków „narodu parobków”, pozbawionego własnej kultury i sztuki, dlatego należało w jak największym stopniu zniszczyć ich dziedzictwo wytworzone w ciągu wieków. Stosowane metody niszczenia kultury polskiej można podzielić na cztery rodzaje:

1. niszczenie dóbr kultury polskiej;
2. ich grabież;
3. eksterminacja jej twórców;
4. likwidacja podstaw organizacyjnych.

Pierwszym, najbardziej zauważalnym działaniem, było usuwanie materialnych osiągnięć kultury polskiej, polegające na ich fizycznym unicestwieniu. Burzono budynki i pomniki ważne dla kultury polskiej, tłuczono precjoza z polskiego szkła i płyty gramofonowe z polską muzyką, masowo przekazywano polskie książki na przemiał, i celowo palono cenne zbiory bibliotek, muzeów i archiwów. Konfiskaty Niemcy określali jako „zabezpieczanie”. Dotyczyły one zarówno całych kolekcji, jak i pojedynczych dzieł sztuki czy numizmatów, starodruków, przedmiotów kultu religijnego itd., zarówno ze zbiorów państwowych, jak i prywatnych. W czasie przeprowadzania akcji „zabezpieczania” z reguły nie spisywano protokołów i nie wydawano pokwitowań rekwizycji, należy więc uznać je za zawoalowaną grabież. Otwarcie natomiast kradziono dzieła sztuki w trakcie likwidacji mienia instytucji polskich i mienia prywatnego. W ten sposób liczne cenne kolekcje, zwłaszcza obrazów, należące do polskich i żydowskich właścicieli były przejmowane przez niemieckich urzędników. Dotyczyło to także pozostałych wartościowych przedmiotów artystycznych i użytkowych – mebli, porcelany, dywanów, wyrobów ze srebra i złota itp.

          Rabunek dzieł sztuki ostatecznie regulowały: rozporządzenie o konfiskacie dzieł sztuki w Generalnym Gubernatorstwie z 16 grudnia 1939 r. oraz postanowienie wykonawcze z 15 stycznia 1940 r. Rozszerzały one zakres konfiskaty dóbr kultury o kolekcje prywatne i kościelne. W przypadku kościołów istniała możliwość wyłączenia jedynie obiektów służących do odprawiania liturgii.

          Skonfiskowane w GG dzieła sztuki Niemcy zdeponowali w przejętych Muzeum Narodowym w Warszawie i w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zostały one sfotografowane i skatalogowane, a polskie katalogi i spisy dotyczące zarekwirowanych dzieł sztuki Niemcy zniszczyli. Najcenniejsze z tych dzieł sztuki zostały wydzielone i nadano im kategorię Wybór I (Wahl I). Ich lista, wyszczególniona w katalogu wystawy „Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement” („Dzieła sztuki zabezpieczone w Generalnym Gubernatorstwie”), liczyła ponad 500 pozycji: wśród obiektów były rzeźby, obrazy, monety, medale, przedmioty rzemiosła artystycznego, stara broń.

          W Wyborze II (Wahl II) umieszczono dzieła sztuki i dobra kultury o mniejszym znaczeniu, nieprzedstawiające wartości „bezwzględnego interesu dla Rzeszy”. Obiekty te, posiadające muzealny charakter, pozostawały do dyspozycji generalnego gubernatora Hansa Franka lub zostały wykorzystane do wyposażania i dekoracji pomieszczeń administracyjnych i prywatnych mieszkań niemieckich dygnitarzy. Największą część zbioru dzieł sztuki zarekwirowanych przez północną grupę odesłano do Krakowa i tam pozostawiono.

Część z nich zaliczono do Wyboru I, a część do Wyboru II. Reszta przedmiotów – oznaczona przez naukowców jako Wybór III (Wahl III) – została oddana w depozyt architektowi Köttgenowi do celów reprezentacyjnych Generalnego Gubernatorstwa, lub Feliksowi Koperze, polskiemu dyrektorowi Muzeum Narodowego w Krakowie.

          Niemcy z zaciekłością zabijali i maltretowali osoby mające wpływ na rozwój kultury. Szczególnie silny był terror wobec uczonych, artystów i nauczycieli. Aresztowano ich, bito i torturowano, skazywano na śmierć, deportowano do niemieckich obozów koncentracyjnych, gdzie najczęściej umierali wskutek nieludzkich warunków.

          Lista strat osobowych poniesionych przez kulturę polską jest bardzo długa. Należy ponadto pamiętać, że same warunki okupacyjne zgotowane Polakom przez Niemców stały się powodem zwiększonej umieralności. Liczba zgonów ludzi kultury w czasie II wojny światowej była nieproporcjonalnie wyższa niż w latach poprzedzających jej wybuch, co było spowodowane brakiem żywności, lekarstw i w praktyce likwidacją opieki zdrowotnej.

          Ostatnim elementem procesu niszczenia kultury polskiej przez Niemców było uderzenie w jej podstawy. Okupantowi udało się na kilka lat niemal całkowicie zlikwidować wszelkie przejawy życia kulturalnego. Rozwiązane zostały wszystkie polskie instytucje kulturalne. Obywatele polscy zamieszkujący Generalne Gubernatorstwo byli pozbawieni możliwości korzystania z muzeów, bibliotek publicznych, wystaw artystycznych oraz dostępu do niezależnej prasy i nieocenzurowanych książek. Wśród dozwolonych publikacji nie było wybitnych dzieł literatury polskiej i wielu literatury zagranicznej, podobnie jak w dziedzinie muzyki, teatru i filmu. Zabroniono także posiadania radioodbiorników – ludność musiała je oddać. Zlikwidowano szkolnictwo wyższe i średnie, pozostawiono jedynie szkoły podstawowe i zawodowe z bardzo okrojonym programem nauczania. Zakazano uczenia języka polskiego, historii, geografii, języków obcych i łaciny. Walka z kulturą polską była szczególnie intensywna na ziemiach wcielonych do Rzeszy, gdzie zabroniono nawet rozmawiania na ulicy po polsku. Cel – zniszczenie polskiej kultury – w znacznym stopniu udało się Niemcom zrealizować. Potencjał kulturalny narodu został osłabiony, straty były ogromne, a możliwości jego odbudowy po wojnie bardzo utrudnione. W wielu dziedzinach życia kulturalnego nastąpiło całkowite zerwanie ciągłości pokoleniowej. Wielu starszych, wykwalifikowanych pracowników instytucji kultury i twórców zmarło bez możliwości wychowania następców. Tak stało się w szkolnictwie, muzyce, teatrze, literaturze, muzealnictwie. Wskutek zlikwidowania szkolnictwa artystycznego przez sześć lat akademickich nie kształcono studentów. Spowodowało to powstanie ogromnej luki, którą było bardzo trudno uzupełnić jeszcze wiele lat po zakończeniu wojny.

Już na początku okupacji Niemcy założyli, że dzieła sztuki znajdujące się na ziemiach polskich w zbiorach publicznych i prywatnych będą stanowiły ich łup wojenny. Konfiskata dzieł sztuki na terenach okupowanych była niezgodna z postanowieniami konwencji haskiej z 1907 r. o ochronie dóbr kultury i dzieł sztuki, dotyczącymi zarówno ochrony ogólnej, jak i ochrony kwalifikowanej. Prawo międzynarodowe chroniło obiekty służące celom nauki i sztuki oraz pomniki historyczne (tj. zabytki) – zakaz zajmowania, niszczenia i umyślnego zmniejszenia wartości zabytków i dzieł sztuki był bezwzględny. Nie wolno było okupantowi niszczyć dzieł sztuki lub obiektów historycznych w celu wzmocnienia swojego potencjału militarnego, np. przez przetapianie przedmiotów na armaty. Niestety rzeczywistość okupacji niemieckiej w Polsce odbiegała od norm prawnych i etycznych przyjętych w cywilizowanym świecie. Wkrótce po zajęciu Polski Niemcy wydali akty prawne, które stanowiły, że na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy w zasadzie cały majątek obywateli polskich podlega niemieckim władzom, a konfiskata obowiązkowa dotyczy majątku Żydów i osób przesiedlonych lub zbiegłych. Obejmowały one także wszelkie dobra kultury i sztuki.